COVID-19
Hvað er COVID-19?
COVID-19 er sjúkdómur af völdum veiru sem kölluð er öndunarfærasjúkdómur kórónaveiru-2 (SARS-CoV-2). SARS-CoV-2 er nýr stofn kórónaveirunnar. Stofninn hafði ekki greinst í mönnum fyrir enn í desember 2019.
Núverandi COVID-19 faraldur hófst seint á árinu 2019 og þann 11. mars 2020 lýsti Alþjóðaheilbrigðismálastofnunin (WHO) því yfir sem heimsfaraldur .
Hinn 4. maí 2023 ákvað aðalframkvæmdastjóri Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar að COVID-19 væri ekki lengur ógn við lýðheilsu sem varðar þjóðir heims. Hann benti á að þó að það ónæmisstig íbúa hafi hækkað og færri sjúkrahúsinnlagnir og dauðsföll hafi verið skráð, þá eru enn óvissuþættir til staðar varðandi hvernig SARS-CoV-2 gæti þróast.
Hver eru einkenni COVID-19?
Helstu einkenni COVID-19 eru:
- hiti
- hósti
- almennt máttleysi eða þreyta
- breyting eða tap á bragðskyni og lyktarskyni
- hálsbólga
- höfuðverkur
- vöðvaverkir
- niðurgangur.
Alvarleiki sjúkdómsins er mjög mismunandi eftir einstaklingum.
Sumir einstaklingar með COVID-19 eru einkennalausir. Það þýðir að þeir hafa alls engin einkenni.
Í alvarlegum tilfellum geta einkenni verið:
- öndunarerfiðleikar eða mæði
- ruglingur
- brjóstverkir.
Fólk með alvarleg einkenni gæti þurft sérhæfða læknishjálp og stuðning.
Ástand sjúklings getur versnað fljótt og ef svo er mun þetta oft eiga sér stað í annarri viku sjúkdómsins.
Því miður þurfa sumir með COVID-19 að fara á sjúkrahús. Sumir þeirra geta jafnvel þurft gjörgæslu, stundum í langan tíma.
Hverjir eru fylgikvillar COVID-19?
Fólk með alvarleg einkenni sem hafa áhrif á öndunarveg gæti þurft að fara í öndunarvél (vélrænnan öndunarstuðning). Þetta getur gert þá næmari fyrir að fá sýkingu ofan á COVID-19, eins og lungnabólgu.
Sumir COVID-19 sjúklingar eru einnig í meiri hættu á fylgikvillum tengdum blóðtappa, svo sem heilablóðfalli eða hjartaáföllum.
Líkurnar á að þurfa að leggjast inn á sjúkrahús eru meiri fyrir eldra fólk, sérstaklega fólk yfir 60 ára og fólk með undirliggjandi heilsufarsvandamál.
Almennt séð er hættan á að deyja úr COVID-19 lítil, en meiri en hún er af flensu. Hætta á að deyja er meiri hjá eldra fólki og hjá fólki sem hefur langvarandi sjúkdóma eða undirliggjandi heilsufarsvandamál.
Hvað er ástand eftir COVID-19 eða langvarandi COVID?
Lítill fjöldi sjúklinga gæti orðið fyrir langtímaáhrifum af SARS-CoV-2 sýkingu. Þetta er kallað ástand eftir COVID-19, einnig þekkt sem langvarandi COVID-19.
Langtíma COVID-19 getur haft áhrif á sjúklinga á öllum aldri, þar með talið fólk sem hafði aðeins væg COVID-19 einkenni þegar þeir smituðust fyrst.
Einkenni eru:
- Tap á lyktarskyni
- þreytu
- almennur slappleiki
- mæði
- andlega skerðingu.
Það er ekkert próf til að greina ástand eftir COVID-19 og einkennin geta varað í vikur, mánuði eða lengur. Sem stendur er engin meðferð við þessu ástandi, en vísbendingar benda til þess að einstaklingar sem eru bólusettir gegn COVID-19 séu ólíklegri til að tilkynna um einkenni eftir COVID-19 ástands.
Hvernig dreifist COVID-19?
SARS-CoV-2 vírusinn dreifist frá manni til manns fyrst og fremst með ögnum sem losnar út í loftið þegar sýktur einstaklingur andar, sérstaklega þegar hann talar, syngur, hrópar, hnerrar, hóstar o.fl. Þessar agnir geta svo náð til annarra í nágrenninu (venjulega allt að tveggja metra fjarlægð), sem geta andað þeim að sér.
Smit frá sýktum einstaklingi til annars getur hafist tveimur dögum áður en sýkti einstaklingurinn byrjar að sýna einkenni. Að meðaltali mun einn smitaður einstaklingur smita allt að fimm aðra einstaklinga, ef þeir gera engar ráðstafanir til að koma í veg fyrir smit.
Það tekur venjulega fimm til sex daga fyrir einhvern að byrja að sýna einkenni eftir að hafa smitast. Hins vegar getur þetta verið breytilegt allt frá einum degi upp að tveimur vikum.
Stærri agnir (dropar) geta líka lent á flötum sem aðrir snerta. Þetta fólk getur síðan tekið vírusinn upp á hendurnar og smitast þegar það snertir nefið, munninn eða augun. Hins vegar er þessi smitleið mun sjaldgæfari en smit milli einstaklinga.
Hverjir er í áhættu að fá COVID-19?
Allir er í áhættu að fá COVID-19?
Hins vegar eru sumir íbúahópar líklegri til að þróa með sér alvarlegan sjúkdóm. Þar má nefna fólk yfir 60 ára og barnshafandi konur, svo og fólk með undirliggjandi heilsufarsvandamál, eins og:
- offita
- hár blóðþrýstingur
- sykursýki
- hjartasjúkdómar
- langtímasjúkdómar sem hafa áhrif á lungu og öndunarvegi
- aðstæður sem hafa áhrif á taugakerfið
- veikt ónæmiskerfi.
Einkenni hjá fullorðnum hafa einnig tilhneigingu til að vera alvarlegri en hjá börnum. Þrátt fyrir það smita börn vírusinn áfram til annarra og sum fá alvarlegan sjúkdóm.
Fjölmenn rými innandyra veita tækifæri fyrir COVID-19 til að breiðast hratt út: fangelsi, farfuglamiðstöðvar og matvælavinnslustöðvar hafa öll séð umtalsverða útbreiðslu.
Hvernig er hægt að koma í veg fyrir COVID-19?
Áhrifaríkasta leiðin til að koma í veg fyrir COVID-19 er bólusetning. Fólk sem er bólusett er ólíklegra að vera með alvarlegan sjúkdóm eða þurfa að fara á sjúkrahús. Þetta er ástæðan fyrir því að lýðheilsustofnanir hvetja allt gjaldgengt fólk til að láta bólusetja sig að fullu gegn COVID-19 eins fljótt og auðið er. Lestu meira um COVID-19 bóluefnið.
Að þvo hendur oft með sápu og vatni eða nota áfengislausnir hjálpar einnig til við að koma í veg fyrir að veiran berist úr höndum inn í líkamann í gegnum augu, nef eða munn. Fyrir frekari upplýsingar, sjá upplýsingamynd okkar um ráðstafanir sem ekki eru lyfjafræðilegar.
Bóluefni leyfð til notkunar í Evrópusambandinu
Bimervax
Bimervax contains a protein produced in the laboratory that consists of part of the SARS-CoV-2 spike protein from the Alpha and Beta virus variants.
VidPrevtyn Beta (Sanofi Pasteur)
VidPrevtyn Beta contains a version of a protein found on the surface of SARS-CoV-2 (the spike protein of the virus that causes COVID-19), which has been produced in the laboratory.
Valneva (Valneva)
Valneva inniheldur heilar agnir af upprunalega SARS-CoV-2 stofninum (veiran sem veldur COVID-19) sem hafa verið óvirkjaðar (drepnar) og geta ekki valdið sjúkdómnum.
Nuvaxovid (Novavax)
Nuvaxovid inniheldur útgáfu af próteini sem finnst á yfirborði SARS-CoV-2 (gaddapróteinsins), sem hefur verið framleitt á rannsóknarstofu.
Jcovden (Janssen-Cilag)
Jcovden samanstendur af annarri veiru (úr adenovírus fjölskyldunni) sem hefur verið breytt til að innihalda genið til að búa til prótein sem finnst á SARS-CoV-2.
Vaxzevria (AstraZeneca)
COVID-19 Vaxzevria bóluefnið samanstendur af annarri vírus (af adenovirus fjölskyldunni) sem hefur verið breytt til að innihalda genið til að búa til prótein úr SARS-CoV-2.
Spikevax (Moderna)
Spikevax inniheldur sameind sem kallast boðberi RNA (mRNA) með leiðbeiningum um að framleiða prótein úr SARS-CoV-2, veirunni sem veldur COVID-19. Spikevax inniheldur ekki vírusinn sjálfan og getur ekki valdið COVID-19. Spikevax er einnig fáanlegt sem tvö aðlöguð bóluefni.
Comirnaty (BioNTech/Pfizer)
Comirnaty inniheldur sameind sem kallast RNA boðberi (mRNA) með leiðbeiningum um að framleiða prótein úr SARS-CoV-2, veirunni sem veldur COVID-19. Comirnaty er einnig fáanlegt sem tvö aðlöguð bóluefni.
Hvernig er COVID-19 meðhöndlað?
Lyf til að meðhöndla COVID-19 sem beinast beint að vírusnum eru að verða fáanleg. Hins vegar er þetta aðallega notað til að koma í veg fyrir alvarlegan sjúkdóm í áhættuhópum.
Aðalmeðferðin fyrir flesta sjúklinga með alvarlegan sjúkdóm er áfram stuðningsmeðferð, (eins og súrefnismeðferð og stjórn á vökvamagni) sem hefur oft á tíðum skilað góðum árangri.
Til að fá nýjustu upplýsingar um COVID-19 meðferðir, geturðu farið á heimasíðu Lyfjastofnunar Evrópu (EMA): Meðferðir og bóluefni fyrir COVID-19 eða vefsíða framkvæmdastjórnar Evrópusambandsins: Meðferðir fyrir COVID-19 (europa.eu)
Frekari upplýsingar
--------------------------------------------------------------------
Heimildir:
(1) Opnunarræða forstjóra Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar á kynningarfundi fjölmiðla um COVID-19
Athugið: Þetta upplýsingablað er ætlað sem almennar upplýsingar og ætti ekki að nota í staðinn fyrir einstaka sérfræðiþekkingu og mat heilbrigðisstarfsmanns.