Mænusótt
Hvað er mænusótt?
Mænusótt er veirusjúkdómur sem hefur áhrif á miðtaugakerfið. Sögulega hefur sjúkdómurinn valdið mörgum dauðsföllum, bráðri lömun og ævilangri fötlun.
Árið 1988 samþykkti Alþjóðaheilbrigðisráðið ályktun um að uppræta mænusótt. Með stórfelldum bólusetningaráætlunum hefur tekist að útrýma villtri mænusótt frá flestum svæðum heimsins og viðleitni er í gangi til að stöðva mænusóttarsmit sem enn eiga sér stað í nokkrum löndum sem eftir eru.
Bólusetning skiptir sköpum í baráttunni gegn mænusótt og markmiðið er að útrýma henni úr heiminum.
Hver eru einkenni mænusóttar?
Afleiðingar mænusóttarsmits geta verið allt frá einkennalausri sýkingu til lömunar og dauða.
- Um 70% þeirra sem smitast af mænusótt fá engin einkenni.
- Um 25% fá væg einkenni (t.d. hita, höfuðverk, uppköst og niðurgang).
- Lömunarveiki kemur fram við innan við 1% allra sýkinga og getur leitt til varanlegrar örorku og dauða. Lömunarveiki byrjar með einkennum heilahimnubólgu, en eftir það fylgja miklir vöðvaverkir og tap á skynjun og hreyfingum á mismunandi svæðum líkamans. Allir útlimir geta lamast, en neðri útlimir verða helst fyrir áhrifum.
Hverjir eru fylgikvillar mænusóttar?
Meðal þeirra sem fá lömunarveiki deyja 5-15% vegna lömunar í öndunarvöðvum og tveir þriðju þjást af varanlegu máttleysi. Heilabólga er sjaldgæfur fylgikvilli mænusóttar.
Hvernig smitast mænusótt?
Mænusótt er mjög smitandi; hún smitast auðveldlega frá einum einstaklingi til annars. Veiran smitast við mengun saurefna frá sýktum einstaklingi á hendur, áhöld, í mat eða vatn eða með dropum eða úða úr hálsi smitaðs einstaklings.
Hverjir eru í áhættu að fá mænusótt?
Allir óbólusettir einstaklingar geta smitast af mænusóttarveiru. Börn yngri en fimm ára eru í mestri hættu á að smitast en ungbörn yngri en sex mánaða geta verið varin að einhverju leyti vegna mótefna frá móðurinni.
Þættir sem stuðla að útbreiðslu mænusóttar eru:
- þéttbýli
- ófullnægjandi innviði heilbrigðisþjónustu
- ófullnægjandi hreinlætisaðstaða
- há tíðni sjúkdóma sem valda niðurgangi
- lítil útbreiðsla bólusetninga gegn mænusótt.
Hvernig er hægt að koma í veg fyrir mænusótt?
Ekki er hægt að lækna mænusótt. Aðeins er hægt að koma í veg fyrir sjúkdóminn með bólusetningu. Fólk getur orðið ónæmt eftir bólusetningu eða eftir að smitast af veirunni
Tvær gerðir af bóluefni eru fáanlegar: óvirkjað mænusóttarbóluefni (e. inactivated poliovirus vaccine - IPV) og lifandi veiklað mænusóttarbóluefni til munnlegrar inntöku (e. oral polio vaccine - OPV). Bæði eru mjög áhrifarík gegn mænusótt. Bæði eru mjög áhrifarík gegn mænusóttarveirunni.
Þrátt fyrir að OPV bóluefnið sé ekki notað í ESB er það enn í notkun í sumum löndum þar sem mænusótt er enn landlæg. OPV er öruggt og áhrifaríkt og stöðvar útbreiðslu mænusóttar.
Í samfélögum með litla útbreiðslu bólusetninga gegn mænusótt getur lifandi veiklaða veiran í OPV viðhaldist í samfélagi í langan tíma og í sjaldgæfum tilvikum stökkbreyst í form sem veldur lömun. Þetta þýðir ekki að villt mænusóttarveira hafi komið upp aftur. Vegna þessa er stefnt að því að hætta að nota OPV á heimsvísu eins fljótt og auðið er þegar villtri mænusótt hefur verið útrýmt.
Bólusetning með IPV er hluti af almennum bólusetningum barna í aðildarríkjum ESB. Bóluefnið má gefa eitt sér eða í samsetningu með öðrum bóluefnum (t.d. barnaveiki, stífkrampa, kíghósta, lifrabólgu B og Haemophilus influenzae tegund b).
Einnig er hægt að draga úr útbreiðslu mænusóttar með því að:
- tryggja aðgengi allra að hreinu vatni
- efla almennt hreinlæti
- bæta hreinlætisaðstæður s.s. skólpmeðhöndlun.
Hvernig er mænusótt meðhöndluð?
Engin sérstök meðferð er til við mænusótt og eingöngu einkennameðferð í boði fyrir fólk sem veikist. Ekki er hægt að lækna lömun, endurhæfingu er beitt til að hámarka hreyfigetu.